SHARIQ KLUBI: OESHUI HEM ESHCHENLEGE
SHARIQ KLUBI: OESHUI HEM ESHCHENLEGE
Shariq klubiningbarliqqa kilue hem eshchanlege tatar xalqining kup gasirli madaniyat tarixinda ing yakti saxifalerneng berse bulip tora. Aning role hem ahamiyate ber Qazan shehere belen gena chiklenmi, albatta. Madaniyat mas'aleleren oyrene sovet tarix faneneng traditsion tarmagi bulsa da 1917 yelning oktyabrene qadar eshlep kilgen tatar madani-agartu oeshmalarining eshchanlege xazerga qadar tafsillep tiksherelmegen. Bu kureneshneng tep sebebe bulip ilde xaqimlek itken KPSSniyng ideologik kursetmelere tora. Bu kursetmeler buencha Rossiyada kul'tura revolyutsiyase bari tik 1917 yelning oktyabrenda gena bashlana, shunga kura bu dawerga qadar tatarda oeshqan toste alip barilgan madani-agartu eshchanlege turinda suz da bulirga momkin tugel.
Amma, torle xarakterdagi tarixi chiganaqlarni oyrenu, 1917 yelning oktyabrene qadar uk tatarda madani-agartu eshchanlege alip bargan oeshmalar bulganligi xaqinda soyli. Alar arasinda Qazanda oeshqan Shariq klubi aerim urin alip tora. Klub 1906 yel azaginda oesha bashliy. Shunisin da ayterga kirek, jamagat'chelekneng aldingi qarashli oleshe, mondiy xarakterdagi oeshmaning zarurligi mas'alasen 1904 yelda uq kutarep chiga. 1905-1907 yellardagi revolyutsion xarakatler, 1905 yelning17 oktyabr'de patsha manifesti bu ideyane tormishqa ashirirga momkinlek tudira.
1906 yelning1 noyabrende mulla Gabdulla Apanaev yortinda yash eshquarlar hem ziyalilar wakillerenengjielishi bula. Jielishta qatnashuchilar bulachaq oeshmaning ustaviyn uqip tikshereler hem ani raslauni sorap gubernatorga gariza yazalar. Bu eshne bashlap jibjruchelar tatar milli-madani hem ijtimagi-sayasi xarakateneng kurenekle eshleklelere Y. Aqchura, H. Maksudi hem G. Kazakov bula. Sangat, magrifet uchagina awerelgan Shariq klubiyn rasmi oeshtiruchilar bulip tubandage shaxesler tora:
1. Statskiy sovetnik mirza Ibrahim Waliulla uli Teregulov;
2. Injenerniyy chinovnik, kollejskiy sekretar' Gabdraxman Giybadulla uli Mosalimow;
3. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Gabdelxamit Shaqir uli Kazakov;
4. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Moxammedraxim Shaqir uli Kazakov;
5. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Moxammedshaqir Moxammedzaqir uli Apanaev;
6. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Gabdulla Yunis uli Apanaev;
7. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Isxaq Moxammedshax uli Apanaev;
8. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Gabdelvali Isxaq uli Yuniysov;
9. Saedagar Ibrahim Isxaq uli Aytuganov;
10. Mogallim Axmathadi Nizametdin uli Maksudov;
11. Sheher ibtidai (bashlangich) mektebe mogallime Gainetdin Axmerov;
12. Sheher ibtidai (bashlangich) mektebe mogallime Moxetdin Xafizetdin uli Korbangaliev.
1906 yelning 21 deqaberende gubernator tarafinnan raslangan ustavta klubniyng maqsatlari tubendegeche bilgelene:
1. Qazan sheherende toruchi moselmannar jamgiyateneng maqsati uzeneng agzalarina we alarning gailelerene bushwaqitlarin raxat we fayda berlen kichererge imkyan (momkinlek) bireder.
2. We moning ochen jamgiat uzeneng agzalarina muziyka we adabiyat kichelere yasarga, teatr uynatirga, shaqmaq, shaxmat kebek hertorle uennar uynatirga… gazitalar we hertorle jurnallar alirga kasd iteler...
1907 yelning13 martinda Shariq klubiyna nigez saluchilarning berenche gomumi jielishi utkerela. Bu jielishta vznos kuleme bilgeln, yanga agzalar qabul itele, klubni maxsus fatir alip rasmi suratte acharga hem idara iter ochen idara agzalari (starshinalar) saylana.
Klub sovetiyniyng berenche raise itep Ibrahim Teregulov raslana. Ozaq ta utmi, ustav ike telde basilip chiga. 1907 yelning 10 deqaberende (xazerge stil' belen — 23) «Bolgar» nomerinda klub agzalarining chirattagi gomumi jielishi uzdirila.
Klubni oeshtiru artinnan yorgen 66 chlen yanina bu jielishta tagin 30 keshe qabul itele.
Shariq klubi XX yoz bashi tatar don'yasining ing kurenekle shaxeslaren uzene tarta algan. Klub eshchanlegen G.Tuqay, G.Qolaxmetow, S.Maksudi, F.Amirxan, G.Axmerew, G.Qamal, G.Battal, F.Ageev basŸqa kuz aldina kiteru momkin tugel.
Klubniyng berenche raise Teregulov Waliulla uli (1852-1921) — magrifatche, pedagog, nashir. Ufada chinovnik gailasenda tua. Shunda gimnaziya tamamlagach, 1874 yelni Qazan veterinariya institutina uqirga kera. Student chaginda Yanga biste hem Apanay maktaplerenda balalarga rus tele oyrete. 1878 yelni institutni tamam itkech, Qazanda achilgan tatar uqituchilar maktabenda tabigat fannarennan dares bire. 1888 yellarda irekle tinglauchi sifatinda Qazan universitetiyniyng tabigat fakul'teti leksiyalerene yori. 1908 yelni statskiy sovetnik chininda otstavkaga chiga. 1905 yellardan alip tatar telenda «Xaliq uqui» (narodnoe chtenie) isemenda awil konkureshe, xaliq salamatlege, fanni-populyar temalarga leksiyalar oeshtira, uze da lektor bulip chigishlar yasiy. Shariq klubiyn oeshtiru eshen bashlap yori hem achilgan konennen alip klub sovetiyniyng raise vazifalarin bashqara. 1897 yeldan tatar telende adabi, fanni kitaplar nasher iterga kereshe. Ing berenche bulip Pushkin, Lermontov, Gogol', Kriylov asarleren tarjema itep bastira. Xaliq salamatlege, awil konkureshe mas'alalarena qaragan utizdan artiq fanni-populyar kitap yaza hem uz yazuchilaribizning kup kene adabi asarlaren nasher itep chigara. Uze nasher itken kitaplarni zemstvolar asha awilga taratu eshene da bulishliq ite. 1915-16 yellarda Orenburg tobege zemstvosiyniyng magarif bulege modire bulip eshli. 1921 yelda Orenburgta wafat bula.
Shariq klubi eshchenlege konnen-kon arta bara. 1908 yelning13 yanvarenda utkarelgan gomumi jielishta starshinalar sanin 15ke jitkererge qarar qilina hem 1908 yel ochen tubendege agzalar starshinalikqa saylanalar: Ibrahim Teregulov, Gabdraxman Mosalimov, Gainetdin Axmerev, Gabdelxamid Kazakov, Gabdulla hem Shaqir Apanaevlar, Xayrulla Sabitov, Ibrahim Imankulov, Gabdraxman Raxmatullin, Gabdulla Yuniysov, Axmatgaray Xasanov, Idris Xamidi, Borhan Sharaf, Najip Kamaletdinov, Ibrahim Yakubov. Reviziya komissiyasena Z. Gosmanov, M. Korbangaliev hem X. Axtamovlar saylana.
1908 yelning15 yanvarende bulgan idara jielisŸinda raislekka mirza I. Teregulov, rais urinbasari Gabdraxman Mosalimov, xazinadarliqqa Ibrahim Yakubov, xazinadarliq yardemchese itep Xayrulla Sabitov, sarqatiblekke Najip Kamaletdinov, sarqatib yardamchese itep Idris Xamidi saylanalar.
1908 yel echende klubniyng bish tapqir gomumi jielishi bula. Bu jielishlarda klubniyng xisabi hem smetasi qarala, yanga agzalar qabul itela. «Milletemezga kursetken boek xezmetlere ochen „Tarjeman“ gazetasi moxarrire Ismagil Gasprinskiy hem Shariq klubi achiluga kup xezmet we tirishliqlar quygan Ibrahim Teregulov pochetli agzaliqqa saylanalar».
1908 yelda klubniyng 20 idara jielishi utkarela. Her eshka maxsus komissiyalar saylana.
Kitapxane komissiyasene: Gainetdin Axmerev, Idris Xamidi;
Leksiya komissiyasene: Xayrulla Sabitov, Idris Xamidi;
Teatr komissiyasene: Gabdraxman Raxmatullin;
Fatir komissiyasene: Shaqir Apanaev, Gabdulla Yuniysov, Idris Xamidi saylanalar.
Shariq klubina qabul itelucheler sani yeldan-yel arta bara. 1908 yelda pochetli agzalarning sani ike: «Tarjeman» gazetasi moxarrire Ismagil Mostafa uli Gasprinskiy hem statskiy sovetnik mirza Ibrahim Waliulla uli Teregulov bulsa, xaqiyqiy agzaliqqa isa 91 keshe qabul itele. 1909 yelda ise bu san 136ga jite.
1909 yel ochen saylangan starshinalar isemlegene kuz toshersek, bu isemlekneng1908 yelgi isemlekten berniqadar aeriluin kurerbez. Ibrahim Teregulov, Idris Xamidi, Gabdulla Yuniysov, Najip Kamaletdinov, Xayrulla Sabitov 1909 yel ochen da starshinalar itep saylanalar. Bu isemlekne Ismagil Karimov, Shaqir Apanaev, Gabdraxman Raxmatullin, Wafa Safin, Sabirjan Nigmetjanow, Mortaza Ibrahimov, Gabdelvali Gosmanov, Gayfulla Sayfullin hem Ismagil Galiakbarov davam iteler.
A 1910 yel ochen saylangan starshinalar ise tubandegeler:
Xayrulla Sabitov, Najip Kamaletdinov, Idris Xamidi, Shaqir Apanaev, Gainetdin Axmerov, Ibrahim Teregulov, Gabdraxman Raxmatullin, Giyyl'metdin Sharaf, Ismagil Karimov, Gabidulla Yuniysov, Mortaza Ibrahimov, Wafa Safin, Ismagil Galiakbarov, Harunrashid Apanaev, Raximjan Daminov.
Klub 1907-1908 yellarda «Bolgar» kunakxaneseneng 2 nomerinda urnasha. Annan Xayrulla Sabitowning Qaban kule buendagi ber yortina kuche. Axirda Karim Apanaev yortinda — xazerge Tatarstan uramindagi 8 nche yortning ikenche qatinda toplenep qala. «Klubniyng binasi hichkemneng yozene oyat kitererlek bulmiycha», yoz ille — yoz altmish keshe siyarliq zali, jiynaq qina saxnase, yoz keshe utirirliq loto bulmase, tatar, rus, azarbayjan, torek tellerendege materiallarni tuplagan kitapxanese, ashaw-echu urini — hemmese «jayli itep eshlene».
Berenche qatta klub idarese, kassa, chishenu bulmese urin ala. Tora-bara klub yaxshi jihazlar, mebel', dekoratsiyaler belen baetila, berqadar zuraytila, zalda utirip hem basip toru urinnarin barisin berge iseplegende, klubka och-durt yozge yaqin tamashachi siya; spektakl', konsert, leksiya, yanga yelni qarshilaw yaki chirshi bayrame, biyu kichlere hammese shunda ute.
Madani xarakatebezneng her adimin alqishlap qarshilagan Tuqay: "… yash'ler chiqti… Alar shushi onitilip yaki hichkem tarafinnan ahamiat birelmi bashlagan milli mongnaribizni terelderdeler… Auwelde ital'yanskiy garmunnan bashqa uen qorali kurmegen tatarlarga alle nindi chumech tosle mandolinalardan milli koyler uyniy bashladilar… Qazandagi Shariq klubiyna bu xezmete ochen millet isemennan raxmat uqimasqa momkin tugelder", — dip yazdi.
Klubta yazuchilarni, matbugat eshcheleren, nashirlerne, az bulsa da studentlarni, kursistka hem urta mekteplerda uquchi yash'lerne, uqituchilarni, prikazchiklarni, bay ullarin kurerga momkin bulgan.
«Monda tatarning boringi koyaz kiemende kilgen xatin-qiz hem irler belen berlekte zamanacha kiengennere de (ukchem chitek, bishmet yaqasi astinnan aq yaqa kigennere), botenley Yevropacha kiengennere da, uz formasinda kilgen student, gimnazist, gimnazistkalarni da ochratasing», — dip yazdi jurnalist-yazuchi Ismagil Ramiev.
Shariq klubiynda yash'ler mongarchi sharigat qanunnari, qadimcheler tarafinnan qisilip torgan muziyka sangetene yul acha bashliylar. Klubta muziyka kichelere uzdiruni gadatke kerteler. Qadimchelerneng «kaefen saqlaw» maqsatinda bu kichelerneng isemen bashta «Muzika axshami» dip atiylar. Muzikal' kicheneng repertuariynda ale «Jomga kon», «Gosman pasha» kebek qadimchelarne da qurqitmasliq isemdege jirlar ochriy. Aqrinlap xaliq jirlari — «Salqin chishma», «Balamishkin» kebeklerne da repertuarga kerteler. Qayber kichelerne maxsus raweshte «Jomga kichese» itep uzdiralar.
Klub saxnasene skripka hem pianino mene. Shul zamanningpopulyar muziykantlari Gali Zaypin, I. Kozlov klub saxnasende skripka hem pianinoda tatar koyleren uyniylar. Qazandagi Kargopol'skiy polqiningtinli orkestri Shariq klubiynda kup tapqirlar chigishyasiy. Bu orkestrda kapel'meyster bulgan Xaybulkin digón keshe orkestr ochen bernichó tatar koeneng partiturasin eshli. Xaybulkin partituralarin eshlegen qayber koelerne tatarlar arasinda «Xaybulkin marshi» dip atap yortkenner.
1909 yelning bashinnan klubtagi kichelerneng programmasiynda «berniche torle rus koylere» kurene bashliy.
Kichelerge pianinoda uynaw ochen maxsus keshe chaqirtalar. Klub eshene xatin-qizlarni da tartalar. Tatarlar arasinnan oeshtirilgan berenche opera truppasi chigishlar yasiy (bu truppaning modire Il'yas Axmarov, rejisseri Sufia Axmarova). S.Axmarova Peterburgta Dramaticheskiy maktapne tamamlap, bashqala imperator teatriyniyng artistkalariynnan maxsus daresler alip qaytqan bula.
Shariq klubiyndagi kup kene muziyka kicheleren Ismagil Axmarov oeshtira. Tajribele uenchilardan Ismagil Galiakbarov 10 keshelek kechkene gena orkestrga jitakchelek ita. I.Galiakbarov truppasining chigishlari klubniyng programmasiyna daimi raweshte kertelep bara. Klubka yoruchelarneng sani arta. Uninchi-unberenche yellarda inde skripach Ryumin, mandolina ostasi Il'in, pianist hem skripach Kozlov, G.Zaypin, Bilbin, madam Treyter h.b. her atna diarlek konsertlar bireler. I. Galiakbarov truppasining sostavi da uzgere.
Tatarlar belen berlekte bu orkestrda ruslar hem ber rumin uyniy. Programmada inde «ruscha wa moselmancha» adabi muziykal' kicheler kurene. Bu kichelerde G.Tuqay, F. Amirxan, K.Baxer, G.Qamal, F.Ageev kebek yazuchilar aktiv qatnashalar.
1911 yelning 21 yanvarenda «Noviy klub»ta uzdirilgan kichaneng berenche oleshende Tuqay uz shigir'leren uqiy, ikenche oleshene ise A.A.Varlamski, V.D.Rudaqova-Panfilova «Payatsi», «Pikovaya dama» operalariynnan arialar bashqaralar, ruscha hem tatarcha nafis suz soyliler. Shariq klubiyniyng kichelarende Qazan muzika maktabe uqituchilari Tixomirov konbatish klassikasiyn skripkada uyniy. Yazuchi, tarjemache Soltan Raxmanqoliy klub saxnesende shulay uq yesh kurena. Ul «Ashkazar», «Golchachak», «Madinakay», «Zilayluk», «Jamilabike» koyleren osta bashqarui belen populyarliq qazana.
Shariq klubiynda G. Kariev, Kulalaev, F. Latiyypov, Vostokov, Manderfel'd kebek drama artistlari, muziykantlar, jirchilar berdem programma belen konsertlar bireler. 1911 yelda klub saxnasende inde spektakl'ler quela bashliy. Monda «Xuja hem prkazchik», «Dacha qaygisi», «Bulek ochen» h.b. aserler quela. Saxibjamal Gizzatullina-Voljskaya rejisserliygiynda «Bankrot», Gaisha Teregulova initsiativasi belen xatin-qizlar kichesene maxsus bagishlap, «Oyat yaki Kuz yashe» aserlere saxnege quela. Klubtagi qayber spektakl'lerde S. Ramiev uynaganligi da bilgele. «Sayyar» spektakl'lareneng bik kubese, gomumen, Shariq klubiynda quela. Misal ochen «Ang» jurnalinda basilgan maqalege merejeget itik:
«Shariq klubiyna biel da milli saxnemezge kup xezmetlere tigan „Sayyar“ truppasi alingan. Truppa yaz basŸina qader klubta kup spektakl'lar birechek. „Sayyar“ truppasinda ataqli artistlaribizdan Gabdulla Kariev, Mortazin-Imanski afandelarne, utken yeldan birle torle rol'lerde uynap uzen tanitqan artistkabiyz Golsem xanim Bolgarsqaya hem yaxshi gina uynap isem alip kile torgan artistkabiyz Mortazina-Imansqaya xanimni, xatin-qiz, qarchiq rol'lerende ostaliqlari belen taqdir itelgen Bolgarski hem Bayazidskiy afandelerne, elek te lyubitel'ler belen uynap shohret algan we xazer da truppada yaxshi gina urin totqan uzbek afandene, utken yel Shariq klubiynda uyniy bashlap bugen de shaqtiy gina alga kitken Qamal afendene hem „Sayyar“ truppasinda elek uynap ta berer yel kurenmi torgan ometle artistlaribizdan Mangushev afendene kurebez. Bolardan bashqa „Sayyar“ truppasinda Baykin we Baykina familiale yanga artist we artistka artqan. Bolar her ikese Astraxan'da lyubitel'ler arasinda we Baquda masŸhur truppada uynap tanilgan ometle yash quatlerdender.
Truppada tajribele artistibiz Gabdulla Kariev afendeneng bului, rejisserliykniyngda shulay uq artistibiz Mortazin-Imanski afendega tapshirilui biel Shariq klubiynda spektakl'lerneng tartiple baruina kup ometler tudira. Artistlaribiz saxnege quelachaq p'yesalarni dikqat belen saylap, sezon echende repertuar bire alirlar dip kotabez».
Ul gina da tugel, avtor sŸusŸi uq maqalede gazeta-jurnallarga qarata da uz fikeren beldere:
«Milli saxnebezde artist we artistkalariybiyz boten kochleren sarif itep, manggay tirleren chigarip xezmet iteler. Lakin alarning kursetken xezmetlere ber de tieshenche bayalenmi. Alarning uynagan p'yesalari we shul p'yesalarda totqan rol'lere kiregencha tiksherelmi. Bu turida tatar gazetalariybiyz da salqin qanliliq kursetep wazifalarin utemiler, shularni yaktirtirliq qalam ahellere bulip ta nigeder bitarafliq kurseteler», — diele maqalde.
«Sayar» truppasi 1911-1914 yellarning qishqi sezonnariyn Shariq klubi qarshinda statsionarda eshli. Xaliq yazmishin, aningah-zarin, qaygi-xasreten, shulardan qotilirga omtiluin chagildirgan asarler belen «Sayyar» torgan saen zurraq ungishqazanip kila. Bu — saxnede monga qader algi pozitsiyane saqlagan komedialerden jitdi dramalarga kucha baruningda ber bilgese bula. Milletneng bugengese hem kilachagena qagilishli problemalarni dramatik planda yaktirtu tamashachi igtibarin nigraq tarta barirga yardam ita.
Shushi yuneleshte ijat itelgan aktual' asarltrneng berse — F.Amirxanning«Yash'ler» dramasi — maydanga chiga. Amirxan bu dramani 1909 yelda uq yaza. Avtor p'yesani qul'yazma xalende uk «yash'lerneng bik, xatte artiq yaratqanliqlari», tizden basilip satuga chigachagi, «ager tiz roxset alip bulsa», tiz zamanda" aning saxnege da quelachagi turinda duslarina shatlanip xabar ite. Lakin patsha senzurasi shartlarinda uz chorining ing yaxshi aserlere yazmishi moni da chitletep utmi. Ul da qat-qat totqarlanip kile, «Sayyar»de berenche tapqir 1913 yelning 17 sentyabrende gena quela, Shariq klubiynda teatr sezoni shushi drama belen achila.
A inde 1914-1915 yelgi sezonni alsaq, «Sayyar» truppasi «Noviy», «Bol'shoy», «Shariq» klublariynda 25 torle spektakl' bire. Bu uennardan 15 — milli uen, 10 — ruschadan tarjeme uen bulgan. «Sayyar» uz repertuariyna G. Isxaqining «Mogallime»sen, «Tigezsezler», F.Sayfineng «Yam'sez tormish», tarjeme itelgen «Shafqat tutashi», shau-shuga sabap bulgan S. Ramievning «Yasha, Zobayda!»sen ala. Bu uennar yaxshi uynalip, xaliq qarshinda zur ungishqazanalar. Utken yelgi sezonda uynalgan «Achliq qushti», «Baxetsez yeget», «Uynash», «Bulak ochen», «Qizlar shulay qiziq itteler», «Kemde gaep», «Bezneng zaman», «Tabildiq», «Artist» spektakl'lere bu sezonda da uynalip, yaxshi gina qabul iteleler.
«Achliq qushti» spektaklen Shariq klubiynda uynaganda nemes tarixchisi, etnograf professor Rassum da zur qiziqsinu belen qariy, Ul teatrni ikenche maktap dip atiy, yashtatar teatriyniyng shundiy ungishlarga ireshuen kurep shatlana, teatr sangaten tagin da usteru yuneleshende faydali kingeshler bira, teatrniyng kilechege zur bulachagina ishanich beldere.
Alege qadar teatr artistlarina benefislar utkeru bik sirek kureneshbula. Bu tartip 1912 yelda gina niqlap urnasha. Benefis ul saxne tormishining uzenchalekle ber yagi, teatrni propagandaliyy torgan ber chara. Benefis ochen dramaturg yaki artist uz ostaligin tuliraq kursaterlek aserne sayliy. Asar yaxshi oeshtirilgan bulsa, benefis saxne keshesen yanga ijat biekleklarena etaruche ber kochka awerela, matdi yakni nigituga da yardem ite. Benefis her dramaturg, her artist ochen — oli ijat bayrame. Bu chorda Shariq klubiynda G.Qamal, G.Kariev, S.Gizzatullina-Voljskaya, V.Mortazin-Imanski, G.Bolgarsqaya, S.Baykinaga bagishlap utkarelgan benefislarni ana shundiylar ratena kerterga momkin.
1912 yelning 5 martinda G.Qariewning «artistliq galamene chiguina bishyel tuluga» bagishlap yasalgan benefis, maselen, zur ber tantanaga awerela. Uqimishli yash'ler de, shaharneng olken qartlari da kuplep kile. Bu konne Shariq klubiyna kergech uk bayramche atmosfera xokem sorganlege kurenep tora. Tamashachiga «Och xatin belan tormish» hem «Bezneng shaharneng serlare»neng songgi pardase taqdim itela. Bolarda G.Kariev «botenlay artistliyktan chigip, qadimchelarneng uzlaren gaudalandera. Qariewning saxnege her chiguinda tamashachi ani kochle alqishlarga kume».
Spektakl' tamamlangach, Qazan yash'lere isemennen adres uqila, torle kesheler tarafinnan qimmetle bulakler birele, S.Gizzatullina-Voljskaya anga altin sagat bulak ita.
Qazanda bu chorda teatr olkasendage ezlanuler hammese diarlek Shariq klubi tirasende bara. Uzenchalekle bu kul'tura uzage teatrni ayakqa bastiruda gayat zur rol' uyniy. Spektakl'larneng kubese shushi klub saxnasenda azrlene hem tamashachi alar belen berenche tapqir shushinda tanisha. Kup artistlarninguz urinnarin tabui da shushi klubta eshleu dawerene turi kile.
Shariq klubiynda milli rejissuraga da niqli nigez salina. Ber urinda toplenep yashau hem eshleu truppani yaxshiraq oeshtirirga, dramaturglar belen tigizraq bayleneshke kererge, artistlar belen irkenlebrek eshlarge momkinlek tudira.
Klub administratsiase rus hem Yevropa klassikasiyn saxnege menderu yuneleshende de eshli. Fatix Moxammat'yarov klubka ruslarni tartu kireklegen aytep, matbugatqa chiga. Ruslar hem tatarlarning madaniat olkasende berge eshlaulere yash'larga axlaq tarbiase biru jahatennan faydasi bulir ide, dip yaza ul.
1913 yelning oktyabrende klubta kursistkalar, studentlar rus telende «Chamadan tish» spektaklen quyalar. Bu spektakl' belen klub yanindagi rus drama tugaragene nigez salina. 1914 yel bashinda shillerning «Maker we maxabbete», Ostrovskiyniyng «Groza»si shulay uq klub saxnesende quela. Panaev baqchasi, Kupecheskiy klub, Birja zali, Ermitaj baqchasi, «Noviy klub» binalarinda shulay uq ruscha-tatarcha kicheler uzdirila.
Klubniyng demokratik yuneleshtege eshchenlege bashqa sheherlerga de taesir yasiy. Qazan yash'larennan urnek alip, Peterburgtagi tatar studentlari shundiy kicheler uzdira bashliylar. Bu kicheler shulay uq tatar-rus yash'lereneng urtaq problemasi belen baetilalar. Shundiy kichelerneng bersende studentlar Tuqayning «Telanche»sen, S.Ramievning «Tang waqiti»n uqiylar, Setsarina digan muziyka belgeche tatar jirlarin jirliy.
Bu klublardagi, baqchalardagi kul'tura eshleren janlandirip, matbugatta mas'alene qizdirip toruchilar F.Amirxan, G.Qamal, F.S.Qazanli, F.Moxammad'yarov, K.Baker, F.Ageev, G.Gismati h.b. bulalar. Demokratik publitsistiqa yash'ler kicheleren xatta ramazan aening «gadate»na kertalar. Bu ayda Shariq klubi, «Sayyar» truppalarining eshe aerucha janlana.
Tora-bara Shariq klubi Qazanga kilgan qunaqlarga kursetu ochen gorurliq obyektina awerele. Anda qiziqli gina qunaqlar bulip, uzlareneng imzalarin quep, fikerlaren aytep kiteler. Potsdam universitetiyniyng professori N.Rassum Shariq klubi spektaklende bula, spektakl'neng echtalegen anga tarjema iteler. 1904 yelgi rus-yapon kompaniase chorinda admiral Makarov belen berlekte dinggez sugishinda qatnashqan berenche rang kapitani Qayum Sattarov (Zoya oyaze Aqyeget awili yegete) Qazanga kilgach shulay uq Shariq klubiyniyng kichesene qunaq itep chaqirila.
Tatarlar arasinda tartiple raweshte leksiya uqu eshe Shariq klubiynda bashlanip kita. 1908 yelningn oyabrende Gaynetdin Axmarov anda «Bolgar tarixi» turinda leksiya uqiy. Leksiya xaliq arasinda zur qiziqsinu uyata, bu turida matbugatta xabarler basila. Shul uq waqitta Shariq klubiynda utkarelgen leksiyalerden qanaget'sezlek beldergen maqaleler da yuk tugel. «Yoldiz» gazetasiynda Karam G. Shariq klubiynda leksiya uqirga keshe tabip bulmaudan zarlangannan song: «Qazan mogallimnare! Qaya sezneng gayretegez? Hich bulmasa Orenburg golyamasiynnan urnek alir idegez, Orenburgniyng Xayrulla xazretler wa Rizaetdin qaziylar kebek kesheler yozlerche xaliq xozurinda faydali daresler uqip, mengnerche raxmatler aldilar», — dip yaza.
G.Karam xaqlimi song? Ni ochen Orenburgta leksialer uqu gorlep bara, xaliq kup yorgen waqitta Qazanda leksiya uqirga da keshe tabip bulmagan? Bu sorauga G.Qamal bik achiq itep jawap bira: «Berenchedan, Rizaetdin afandeneng botenley leksiya uqigani yuk. Xayrulla xalfaneng uqigan ber-ike leksiasennen gena kesheneng belem darajesen yaxshi anglap beterep bulmiy. Ikencheden, uqigan ochen aqcha tulenmi, kergen xaliqtan da aqcha soralmiy. Bush bulgach, bayrem konnarde eshte bulmagach, xaliq kup kile».
A Shariq klubi leksialere xaqinda G.Qamal mene nerse yaza: «Min G.Axmarev tarafinnan uqilgan „Soembika tarixi“n tinglarga bardim hem „Orenburg leksialere“ ile bundagi leksialer arasindagi aermani chagishtirip qaradim. Bu leksiane soyleu aldinnan G.Axmarevka bik kup kitaplar aqtarirga, kup aserlerne qararga, anlarni ber araga jiep, chuplerden archip, saflandirip, natijeleren chigarganga qader bik kup masheqet'ler kurerge kirak ide. Gaynetdin afande bu masheqet'lerne, albatte, kurgen hem bashinnan kichergen. Ul kichede xaliqqa soylegen tarixin barliqqa kiteru ochen boringi yadkarler jamgiatene agza bulip, nicha yellar tiksheru-ezlanuler belen mashgul bulgan, niqader iske kitaplar aqtargan, niqader rus tarixlari uqip chiqqan hem shuning songinda gina oshbu leksiasen soylarge yaraqli darajege kiterep chigargan.
Su xaqinda, hawa xaqinda, jir asti bayliqlari xaqinda soylegen leksialareneng harqaysisi tirishliq belen xazerlanuge hem zur chigimnarga moxtaj bulingan leksiader. Shunga kura de leksiya uqirga telauchelerne bik tiz tabip bulmiydir.
Orenburgta tinglaw aqchasiz bulganliqtan, eshe yuk keshe hammase kera. Soylangan leksialar da anglaw ochen tinglauchining maglumatliraq keshe buluin talep itmi. Shariq klubiyna yoruchelarneng ise waqitlarin aram iteselere kilmi. Alar Shariq klubiyna aqcha tulep, uzlareneng maglumatlarin arttirirga kilgenner».
1910 yelning aprelenda matbugatta klub idaraseneng ber iglani basilip chiga: «Oshbu tiz aralarda Shariq klubi zalinda Gabdulla afande Tukaev xaliq adabiati turisinda leksiya uqiyachaqtir», — dip xabar itele. Bu — Tuqayning «xaliq adabiati» isemendege chigishi bula. Matbugat Tuqayning bu chigishina zur igtibar bira hem bu turida kup kene ungay fikerler aytele.
Tuqay uzenengbu leksiasen 15 mayda Shariq klubiynda uqiy. Shagirneng zamandashi Xuja Badigi mena nerseler yaza: «Zal shigrim tuli ide. Teoretik material kup bulmasa da, leksiya minga bik oshadi. Tuqay uzeneng leksiasende xaliq adabiatining (fol'klorniyng) echtalegen yaxshi uq dores bilgelap birde. Tuqay fol'klorniyng chin xezmat massasi ijati buluin torle misallar belen achip, shularni yomgaqlaw urinina jitkech:
— Doresen aytkende xaliq zur ul, kochle ul, dartle ul, mongli ul, adip ul, shagiyr ul. Ul ale alle nindi qara kochler basqanga kura gena bu kureneshte yori. Lakin bu xal waqitli gina kilgan awiru kebek gariziy ber xalder, — dip, xezmat massasina qarata uzeneng gayat qimmatle bayasen birde.
Shulay uq Tuqay fol'klorniyng madani miras bulu yaginnan ahamiyate mas'alasena da tuqtalip:
— Xaliq jirlarina ahamiyat birerge kirek dip qat-qat aytelde inde. Ni ochen ahamiyat birerge kirek? Chonki chin xaliq telen, chin xaliq ruxin bezda tik xaliq jirlarinnan gina tabip bula, — dide ul hem shushining belen fol'klor materiallariyniyng real' chinbarliqni chagildiruin hem anda chin xaliq tele, xezmat massasining omet hem telaklere gaudelenuen achip birde...».
Shariq klubiynda bolardan tishta kup torle temalarga qiziqli leksiyaler uqila. «Dinner tarixi» (G.Gafurov), «Bala tarbiase» (F.Ageev) kebek leksiyalerge matbugatta yugari baya birela. F.Ageev, masalan, uz leksiasenda Yan Amos Komenskiy, Jan-Jak Russo, Gerbert Spenserlarniyng pedagogik teorialare turinda soyli.
Shariq klubi balalar arasinda da madani-agartu eshlere bashlap jibargan. Maulid bayramende balalar kichese yasauni klub uzeneng gadatene kerte. Dores, klub balalar kichese yasaudan bernindi fayda kurmi, xatta kiresencha zarar kure.
Bu kichelerne Qazan balalari, alar belen berge ata-analari da zarigip kotep alalar. Bayramnerge ber ay qala azerlene bashlagannar, shuning natijese bularaq bu kicheler bik kungelle utken. Balalarni yash'lerene qarap kechkene torkemnerge bulgenner, her torkemne klub tarafinnan chaqirilgan ber tutashqa tapshirgannar. Ul tutashbalalarni urinnarina urnashtiru belen ber uk waqitta alarni ber-berse belen tanishtira torgan da bulgan: «Qarap torasingda Xodaning xikmatlerene, xayran qalasing, ul tutashlarning barisi da shul uz torkemnerendege balalar belen duslaship olgergen», — dip yaza «Qoyash», tutashlarni maqtap.
Shul uq waqitta ruschadan tarjeme itelgan «Ubirli qarchiq» p'yesasiyniyng quelui belen bik uk kileshep te betmi. «Bu p'yesa balalar ochen qurqinichraq. Uzebezneng milli p'yesalariybiyzni quyu kupke ungishliraq bulir ide», — diele maqalade. Bu kichane F.Ageev oeshtirgan bula. 300ga yaqin sabiylar aldinda orkestr uyniy, balalarni bieteler. Shul kichede Mar'yam Raxmanqulova digan sabiy balaning matur jirlawi turinda matbugatta berenche tapqir F.Amirxan yazip chiga.
Her yelni balalar kichese utkeru Shariq klubiyniyng gadatene kere. Bu kicheler xaliq tarafinnan da xuplana, gazeta-jurnallar ise kiche turinda tafsillep yazilgan maqal'lar urnashtiralar. «Bu kicheneng, bu yanga hem yaxshi bidgat'neng niqader ruxli, kungelle buluin anglar ochen shul waqit Shariq klubi zalinda bulip, jielgan balalarning yozlaren kurerga kirek, yuksa moni yazip we soylep anglatu hich momkin tugel… Ir we qizlardan morakkab bu bala dinggezeneng, bu chachak don'yasining her uynawina, sikeruena, shatligina qarap toru — uze zur ber istiraxat, olug sagadat ide», — dip yaza F.Tuktarov.
Mena shulay Shariq klubiynda daimi raweshte spektakl'lar quygannar, muziykal' kicheler, leksiya uqular, balalar kichelere oeshtirgannar. A Shariq klubi kitapxanase ise madani-agartu eshende aerucha zur eshbashqargan.
«Oktyabr' revolyutsiasene qadar Qazanda bari ber gena tatar kitapxanase bulgan. Ul 1906 yelda achilgan „Kotepxanai islamia“. 1916 yelda islam burjuaziase aning un'yelligin bilgelep utte. Shushi un yelda kitaplar sani 3500ge jitte. 1906 yelda kitapxanaga yoruchelar sani 13000 bulsa, 1915 yelda bu san 22000 ga jitte. Oktyabr'ga qadar tatar awillarinda bernindi kul'tura-agartu eshlere alip barilmagan, shul isepten kitapxaneler da bulmagan. Bulgan qadarese mulla yortinda saqlangan». Bu yullarning avtori xaqlimi song?
1906 yelda achilgan «Kotepxanai islamia»dan tish Qazanda tagin Alafuzov fabrikasiynda eshleuche tatar eshchelere kitapxanase; G.Sharafneng 1916 yelda achilgan rus-tatar kitapxanase hem uqu zali; Moselman komiteti kitapxanase hem, albette, tatar yash'lareneng magrifat uchagi bulgan Shariq klubi kitapxanase. Shulay uq uqu yortlarindagi kitapxanelerne de onitirga yaramiy. Qazandagi unlap maktap, unlap medresede torle ir-yeget hem xatin-qizlar uqiy torgan uchilish chelarda kitaplar kup saqlangan.
Shariq klubi kitapxanasene kilgende ise, anda 494 torle kitap bulip, 18 torle gazeta we jurnallar alingani maglum.
Shariq klubiyn bu kitapxanadan bashqa kuz aldina kiterep bulmas ide. 1908 yel ochen kitapxana komissiasena G.Axmarev, Idris Xamidi; 1909 — Idris Xamidi, Ismagil Karimov; 1910 — G.Axmarev, G.Raxmatullin; 1912 — I.Xamidi, M.Korbangaliev, G.Raxmatullinnar kergenner.
Kitapxana eshende qayber sannar kiteru qiziqli bulir. (sannar 1910 yel ochen birele).
1910 yelda 10 torle gazeta we jurnallar alina. Kitapxanada tatarcha kitaplardan tish torkicha hem ruscha torle fannarden hem adipler asarlerennen 643 dana kitap bula. Agzalar telagan gazeta, kitap yaki jurnallarni (kitapxana komissiase yaki yazuchi arqili alip) yortlarina alip kitep faydalana algannar.
1910 yelda 110 keshe 550 dana kitap, gazeta hem jurnal alip faydalangannar. Shul uq waqit echende kitapxanaga kerep gazeta, jurnal we kitaplar uqip faydalanuchilarning sani 5300ga jitkan.
Shariq klubi yeldan-yel uzeneng eshen janlandira bara. Shuning belen de ul patsha administratsiasen shikka toshere. Klubniyng eshchenlege yasheren kuzetu astina alina. Jandarmeriaga klubtagi kichelerneng echtalege, programmasi turinda agentura maglumatlari kilep kera. 1911 yelning 30 aprelende klub saxnasenda Qamil Motiygiy deklamatsialar uqiy, boten ber programma belen chigishyasiy. Uzeneng kupletlariynda ul demokratik xarakatka ayak chalgan qadimche Ishmi ishanni tanqit ite hem «xaliqning sabirligi xazer tuldi, ani agizirga waqit» digan fiker utkere. Bu programma xokumat organnarining igtibarin jalep ite. Shariq klubiyniyng eshchanlege janlanu turinda jandarmeriaga xabar ite. «Bu eshka F.Amirxanov, G.Qolaxmatov, Garay hem Bariy Xasanovlar, Gaziz hem Qadiyr Gobaydullinnar totindi. Alar Shariq klubiyn moselman yash'lareneng uzek punktiyna aylendererge teliler», — digan dokument terkele.
1914 yelning 18 oktyabrenda klub agzalarining gomumi jielishi bulip, anda starshinalar soveti hem revkomissia saylana. Jandarmeria starshinalar sovetiyna kupchelek tawishbelen uzgan G.Qolaxmatov, F. Ageev, G.Qamal, G.Sharaf, A.Xasanov h.b. keshelarneng isemnerene igtibar ite hem klub eshchenlegen niqli kuzetu astina ala. Dores, starshinalar soveti sotsial' hem ideologia yaginnan bik chuar bula. G.Qolaxmetov, G.Qamallar belen berretten monda Qazanning ere kupetslari, zavod-fabrika xujalari da utira. Alar saxnede arzanli kolke, mazakne yakliylar. Demokratik kul'tura tarafdarlari gazeta-jurnallarda tatar baylarining sangat'ne bolay pichratirga tirishularin qati tanqit iteler.
Ber yaktan jandarmeria, ikenche yaktan klub echende bargan uzgareshler 1913 yellardan Shariq klubi eshchenlegeneng berniqadar kimi toshuene sabep bula. Shushi yellarda gazeta-jurnallarda basilgan maqaleler bezge moning sabeben achiqlarga yardem iter. Tatarlarning milli hem ijtimagi tormishina taesire gayat kup bulgan Shariq klubiyniyng zur gina binasi (fatiri), rus hem tatar adabiyati belen tuli kitapxanase, teatr hem konsert ochen sexne bului alda aytelep utelgen ide. Klubniyng az waqit echende niq ayakqa basuin, albette, klub starostalari tirishligi belen bayle bula.
Esh shulay jayli gina barganda kungelsez waqiygalar kilep chiga. Eshneng bashi, klubniyng eshen uz qullarina algan bernich agzaning, gomumi majles qararinnan bashqa, jay kone klubni Shveysariage («Shveysaria» — Qazan sheherendege xazerge M. Gor'ki isemendege medeniat hem yal parki) kucherularennan bashlana. «Gomuman, klubniyng kubrak loto ueni yaki bashqa torle uennar belen gena yasheulere herkemge maglumder. Bezneng Shariq klubi da loto arqasinda gina matdi yaktan aqsamiycha kila ide. Songgi sezonda aning eshen herkemne kanagat'landererlek, yaxshi dierge momkin ide. Biel, ni sabap belender, Shariq klubiyndagi loto barabani bozilgan. Aning eshlawende zur yalgishliq hem tartipsezlekler kurene bashlagan.
Bu tartipsezlekler „Shveysaria“ baqchasina klubka yoruche xaliq arasinda torle janjallar hem protestlarga sabap bulgan, Qazanning yugari dairelerene andagi tartipsezlekler, albette, oshamagan hem loto uenin tuqtatqannar. ostan gena qaraganda bu, albette, ber de alle nindi is kitarlek eshtugel shikelle toela. Loto ueni tuqtatilgan iken, annan milletke ni zarar kile?
Lakin topten uylaganda, mas'alaneng tamiri tirenrekke kitkenlege anglashila. Loto ueni Shariq klubiyna matdi yaktan niq yardem kursetken. Klubniyng spektakl'lerden hem kichelerden fayda itep kilgenlege bilgele. Qazandagi bu klub monga qadar milli tormishibizning bik zur tarmaqlarinnan ide. „Sayyar“ truppasi berniche yellardan birle Shariq klubi divarlari echende jili gina oya yasap algan, qish buencha tatarcha spektakl'lar dawam ite, matdi yaktan taemin itelgen bulganga kure, truppa yaxshi gina ber jayga quelip, tarakqiga taba yul totip bara ide. Qazan xalqi da teatrga yaxshi gina oyranep kile, spektakl' konnerne klub zali hichberwaqit bush bulmiy.A xazer? Xazer klub kechkene kvartiraga kuche. Spektakl'ler, kicheler, leksiyaler urinina klubniyng bari kitapxanase achiq qala».
Bu eshlerde kem gaeple song? Avtor, yagni G.Raxim bu sorauga da uzenche jawap bira: «Uylap qaraganda chin gaep bezneng gomumi tormishqa igtibarsizligibiz, bezneng esh belmewebezde, bezneng milli eshlerge salqin qarawibizda. Shariq klubi bik kup mas'alalar arasinnan berse gena. Milli xarakatebezneng bu yam'sez yaklari tormishibizning kup turilarinda bezga zarar itep kila. Fiker yortep qaragiz: herqayda, hamma milli mas'alarebezde, jamgiate xayrialarebezde bulsin, shul uq xal kurenmime?
Eshne jayga quya belmewebez herwaqit eshebezge arqili toshe tugelme? Bu chinlap ta uylanirliq mas'ala. Qazandagi Shariq klubi, iseme yanga gina tatar don'yasina tanilip kilgan waqitta, Ufada, Orenburgta Shariq klubiyna oxshash tatar klublari achilirga torgan ber zamanda, bari tik uzebezneng jiteshmaganlegebez arqasinda gina shundiy ahamiatle madaniat uchagining yugalirga torui bik ayanich».
Klub eshena qarata tanqit maqalalare gazeta-jurnallarda shaqtiy basila. Shariq klubi majleslarendege tartipsezlek, gomumi milli ber faydani anglamiycha yuk-barga suz korashterep utirular gazeta uquchilarin da bik borchiy. «Shariq klubi 22 giynwarda bulgan majleste artistlarin Peterburgqa jibarerga buldi. Albette, „Peterburg jamgiate xayriase“ bik shatlanip, Shariq klubiyna shundiy milli, yaxshi mogamalase ochen kup raxmat iter. Lakin ul belse ide, shul „yaxshi mogamalaneng“ nindi zur moshkel, niqadar shau-shulardan songgina, kochka-kochka gena kilenganlegen! Keshe eshen keshe belmi bit, tishi yaltirawiqli, yoze kolach bulsa, ani shat kungelle, yaxshi keshe diler, aning eche tuli ut ikanlegen belmiler bit. Artistlarni Peterburgqa jibarep Shariq klubi yaxshi atli buldi, a boten awirliq artistlar ostena awip qaldi. Chonki bichara artistlar monda ala torgan 400 sumnarin da ala almiylar, tagi qaytqach 5-6 spektakl' bushlay da uynap bireler!
Shariq klubi mesken artistlarni satliq grammofon diep uyliy axrisi: kirak bulsa uze uynata, bulmasa arendaga da bira.
Tuzegez bichara artistlar, tuzegez. Sezneng qart iptashlaregezne Yelizaweta patsha zamaninda qamchi belen qiynap ta uynatqannar ale. Ale, baxetegezge qarshi, Shariq klubiynda qamchili ishannar, iserek starshinalar yuk».
Yazuchi hem publitsist Shahit Axmadiev ise Shariq klubiyniyng hichkemne qanagat'landera almawi turinda yazip chiga. Klubniyng yarminke waqitinda yaise bashqacha aqcha jiyar ochen achilgan yortlar qiafatenda buluina borchila. «Anda kilgen kesheneng yali kuzde totilmiy, nichek bulsa da aqcha gina kup jiyarga kirak. Spektakl' bulsa, xaliq paroxodlarning durtenche klassiyna toyalgan kebek tula, tigila da nichek qotilip, ichqinip kituen gena tuzemsezlek belen kote. Uringa utirsang, chigar, chiqsang, kerer xal yuk; zal, saxne ungaysiz yasalgan; agar qalin gina gaudale ber par kilep kerse, saxna botenley qaplana.
Klubniyng bu xale ziyali irler we tarbiale xanimnaribizning kaefena ber de oshamadi. Alar Shariq klubiyna bik shiklanep kena yori bashladilar. Chonki alarning telaklare bashqa, alarda goluwiat bar; alarning yal ite torgan urinnari da at sarae yaki, berau aytmeshli, tawiq ketage shikelle Shariq klubi bulmasqa tiesh. Klub taesis itudan aqcha jiyu maqsat itelmi, herwaqit klublar zarar itep kileler, kupme doxodi bulsa, shulqadar aning zinnaten, qaderen gena arttiralar. Momkin bulsa burichqa da kereler. Her eshneng bashinda uz ahle bulirga tiesh shul». Sh.Axmadiev klub bashinda toruchi starshinalarga da niq qina elakterep ala.
«Bezneng klub waq saudagerler, ber taqim prikazchiklar we gomuman diarlek sanaig nafisaga qimmat quya belmi torganraq ahel qulindadir. Saudager ni eshlese de, matdi fayda itune, „tien“nerne kuzde tota. Shariq klubi starshinalarining kubese isem gena tagip, ber tienlek xezmat kursetmiler, uzleklarennan kursaterga salaxiatlare da yuk. Agar shul bina shul qiafatta dawam itse, ziyalilaribizni tamam bizdererbez. „Sayyar“ truppasiningda, agar tagin shul balaganga kilep kersa, tamam qizigi kitar».
Sh. Axmadiev shul raweshte Shariq klubi eshchanlegen botenley yukqa chigarip tashliy. Dores, avtor suzlerende oleshche xaqliq bar. Misalga, klub binasining qisan bului. Bu xaqta gazeta-jurnallarda basilgan maqalalarda da aytela. Lakin klub eshende bari tik ungishsizliqlar gina kuru da dores bulmas ide. Tatar xalqining kup kena kurenekle shaxeslareneng klub eshchenlegen yugari bayalaulare bezge bilgele.
Meselen, G.Isxaqi 1913 yelda uzeneng tugan yagi Chistayga qaytip barishliy, Qazanga kera hem Shariq klubiynda qunaq bula. «Konsertta uynagan skripkachi Gali Zaypin afandeneng milli koylerne osta uynawi hem 12 yash'lek Fatima tutashning milli jirlaribizni jirlawi Gayaz afandega bik oshadi», — dip yaza G.Il'yas. Shariq klubi eshchanlegennan G.Isxaqi bik qanagat qala.
Shariq klubi agzalari arasinda irler belen berga xatin-qizlarningda bului ul zaman ochen yangaliq bula. «Ahamiatle bulgan ber waqiyga — Shariq klubi nizamnamaseneng (ustav) agzaga gaid maddaseneng tagdileder. Iske nizamnamada tik irler klubka agza itep yazila ideler. Yanga nizamnama mojibencha, xatinnar da Shariq klubi agzasi bula alachaq», — dip yaza F.Amirxan.
1914 yelning 19 iyulenda bashlangan Berenche botendon'ya sugishi ilga, bik kup xaliqlarga torle yaklap zur ziyan kiterde. Yaxshi gina eshlap kilgan Shariq klubiyn tagin da kingaytu turinda suz bargan ber chorda, 1915 yel bashinda klub xarbi lazaretka aylnderele, anda yaralilar dawalana. Amma, shunga da qa, klub uzeneng eshen 1917 yelga qadar dawam ite.
XX yoz bashi tatar demokratik kul'turasiyniyng qaysi gina tarmagina qagilma, Shariq klubiyniyng bu olkadege faydali eshchanlegen kuraseng. Aning eshchanlege turidan-turi G.Tuqay, G.Qamal, G.Qolaxmetov, F.Amirxan, F.Ageev, A.Xasani kebek demokrat yash'lar belen bayle buldi hem shunga kure adabiatibiz, kul'turabiyz tarixinda bu klub sizelerlek ez qaldirdi.
Shariq klubiyn oeshtiruga zur oleshkertken hem aning raise bulip torgan Ibrahim Teregulov, klubniyng daimi agzalari hem shul uq waqitta torle komissiya raislare: G.Axmarev, Idris Xamidi (kitapxana hem leksiya komissialare); Gabdraxman Raxmatullin, Axmatgaray Xasanov, Ibrahim Yakubov (teatr), SŸaqir Apanaev, Gabdulla Yuniysov. Shushi komissialarneng tirishligi natijasenda Shariq klubiynda her yelni yangadan-yanga spektakl'lar uynalgan, leksiya uqular oeshtirilgan, muziyka kichelere uzdirilgan.
Klub eshena telche Moxetdin Korbangaliev, yazuchilardan Galiasqar Qamal, Gafur Qolaxmetov, Fatix Sayfi, nashir hem jurnalistlardan Gabdraxman Karam, Amin Mostafin, Axmat Urmancheev, Garay Xasani, Giyyl'metdin Sharaf, Shihab Axmarov yaqinnan qatnashalar.
Momkinleklere chiklengan buluina qaramastan, Shariq klubi uz zamaninda tatar demokratik yash'lere xarakatende ungay rol' uyniy. Progressiv yashlarneng oeshqan toste iskelekke, fanatizmga qarshi xarakat itulareneng markaze — uzage bulip kile, tatar tamashachisina estetik tarbia biruda ber maktap wazifasin uti hem niche yellardan birle il gizep yorgen «Sayyar» truppasin ber noqtaga jiya, klubniyng darajesena kure yaxshi gina xezmat xaqi birep her atnada spektakl'ler quyarga momkinlek tudira.
Qazanda bu chorda teatr olkasendege ezlenuler hammase diarlek Shariq klubi tirasende bara. Uzenchalekle bu kul'tura uzage teatrni ayakqa bastiruda gayat zur rol' uyniy. Spektakl'larneng kubese shushi klub saxnasende azerlene hem tamashachi alar belen berenche tapqir shushinda tanisha. Kup artistlarninguz urinnarin tabui da shushi klubta eshleu dawerene turi kile.
Shariq klubiynda milli rejissuraga da niqli nigez salina. Ber urinda toplenep yasheu truppani yaxshiraq oeshtirirga, dramaturglar belen tigizraq bayleneshke kererge, artistlar belen irkenlebrek eshlerge momkinlek tudira.
Tatarlar arasinda leksiya uqu eshe Shariq klubiynda bashlanip kite. G.Axmerovning «Bolgar tarixi», G.Tuqayning «Xaliq adabiati», S.Maksudiniyng «Dinia nazarate eshchanlegen uzgartep qoru», G.Gafurovning «Dinnar tarixi», F.Ageevning «Bala tarbiase» kebek leksiyalerene matbugatta yugari baya birela.
Shariq klubiyniyng ahamiate Qazan belen gena chiklenmi, albette. Waqitlar uzu belen tatarlar yashegen torle tobeklerde Qazandagi klub urnegende, ber-ber artli yanga madani-agartu jamgiat'lare barliqqa kile: Sankt-Peterburgta Nashre magarif (1908 yel) hem moselmannar arasinda iqtisadiy belemner taratu jamgiat'lare (1915 yel), Revel' [Tallinn] sŸeherende — Tatar klubi (1909 yel), Tomsk gubernasi Qainsk oyazendage Tatarski poselqinda — Tatar kommersia klubi (1911 yel), Meskeude — Rusia moselmannarining tarixin, adabiatin, konkuresh hem axlaqlarin oyranu jamgiate (1914 yel), Orenburgta — Orenburg moselman muziyka hem drama jamgiate (1916 yel), Saratovta — Nashre magarif jamgiate (1916 yel) h.b.
Bu hem biredege isemnere atalmagan bashqa madani-agartu oeshmalar arasinda Shariq klubi berenchelerden hem ing ozaq natijele eshleucce oeshma ide.